1.- Izena:
Basurdea / Sus scrofa .
2.- Ezaugarriak:
Txerri iletsua da, sendoa, buru konikoa dauka, mutur handia eta hanka motzak. Arrek etengabe hazten zaizkien letaginak dauzkate, defentsarako arma apartak. Emeek letagin txikiagoak dauzkate eta, normalean, ez dira ezpainetatik kanpo ikusten.
Basurdekumeek ilaje marraduna daukate sei hilabete bete arte (basurdekume marradunak), 6-12 hilabete bitartean gorrixka izaten da (basurdekume gorriztak) eta urtea betetzen dutenetik aurrera iluntzen joaten da.
Animalia orojalea da, baina bereziki landareak jaten ditu (fruituak, tuberkuluak, sustraiak eta abar eta) eta, osagarri gisa, ornogabeak, karraskariak, sarraskiak eta narrastiak. Azken horien kopurua urte sasoiaren arabera aldatzen da. Udazken-neguan, ezkur, pagazi eta gaztainak bilatzen ditu. Araldi nagusia neguan izaten da. Kumaldia urtean behin izaten dute eta ernaldiak lau bat hilabete irauten du. Denbora hori igarotakoan, udaberri hasieran, 1-6 kume egiten dituzte eta emearekin geratzen dira, hurrengo araldira arte.
Animalia gautarrak dira, ez dira batere lurraldekoiak, eta urtearen zati handiena toki berean ematen dute. Ar eta eme helduek eta kumeek osatutako familia taldetan bizi da. Bi eta bost urte bitarteko basurdeek talde bananduak osatzen dituzte. Ar zahar batzuk, berriz, bakartiak dira eta araldian bakarrik elkartzen dira emeekin. Lurralde zabaletan ibiltzen dira elikagai bila eta, batzuetan, ibilaldi luzeak egiten dituzte.
3.- Habitata eta kokapena:
Landare asko dauden baso inguruetan bizi dira. Dena den, gauean, larreetara eta soroetara sartzen dira, elikagai bila. Indusi egiteko joerak kalte handiak sortu ohi ditu soroetan eta larreetan.
Iberiar Penintsularen zati handienean dago, basorik gabeko guneetan eta oso goi-mendiko eremuetan izan ezik. Gizakiek landa eremu asko utzi izanak eta ondorioz abeltzaintza estentsiboa murriztu izanak azken hamarkadetan landaretza oparo eta itxia izatea eragin du. Horrek basurdea hedatzea bultzatu du. Euskal Herrian, oso zabalduta daude basurdeak, baina populazio handienak Arabakoak dira.
Populazioak urtez urte aldatzen dira, presio zinegetikoaren eta garai bakoitzeko ugalketa arrakastaren arabera (neurri handi batean, aurreko udazkenean mendian izan den ezkur eta pagazi kopuruaren baldintzapean dago).
4.- Ehiza:
Euskal Herrian, basurdeak uxa-ehizan ehizatzen dira, arrasto-txakurren laguntzaz; normalean, sokaz lotutako untxariak izaten dira. Modalitate hori Kantauri itsasertzean, Gaztela eta Leongo iparraldean eta Pirinioen zein Aurrepirinioen zati handi batean egiten dute. Mediterraneoan, berriz, ehizaldi larria egiten dute. Bien arteko ezberdintasuna, besteak beste, basurdeak menditik ateratzeko erabiltzen diren txakurrak dira: bigarrenean, untxarien ordez, ehiza-txakurrak eta euste-txakurrak erabiltzen dituzte, taldetan bilduta. Eremu batzuetan, bakar-ehiza larria, zelata-ehiza eta erronda-ehiza ere egin daitezke (udan baimena ematen dutenean, soroetan sortzen dituzten kalteengatik), baita ibilizko talde-ehiza ere.
Ehizatzeko garaia irailetik otsailera bitartekoa izaten da, oro har, kumeak egiteko garaitik kanpo. Hala ere, kalte handiak eragiten dituztenean, baliteke garai horretatik kanpo ere harrapatzeko baimen berezia ematea.
5.- Sukaldaritza interesa:
Sukaldaritzan basurdekumeak (sei hilabetera artekoak) estimatzen dira gehien. Sei hilabete eta urtebete artekoei, ilegorri deitzen zaie eta jangarriak dira, baina haragi ilunagoa eta zapore sendoagokoa daukate. Urtebetetik gorakoak ez dira estimatzen sukaldaritzan. Kanalaren pisu egokiena 15 eta 20 kilo artekoa da . Edozein kasutan, hiltzean zikiratu egin behar dira, zapore eta usain txarrak har ez ditzaten.
Prestaketari dagokionez, haragiaren gogortasunak eta zapore sendoak eragina daukate. Horregatik, zenbait egunez marinatzen utzi behar da. Belar usaintsu eta bizigarri ugari bota dakizkioke. Denbora luzean egosi behar da.
Basurde hestebeteak ere jaten dira (txorizoak, saltxitxoiak eta abar).
E R R E Z E T A
BASURDE-MASAILETAKO TAKOA
Lau pertsonentzako osagaiak
4 basurde-masail, 100 gr tipul more,
100 gr tipul zuri, 100 gr azenario,
400 gr tomate, 10 gr baratxuri,
200 ml ardo beltz, 4 arto-tortila,
1 kayena-piper, lima, maltorria,
piperbeltza, gatza eta oliba-olioa.
Osagarriak:
Bakoitzaren gustu eta irudimenari.
Elaborazioa
- Garbitu, zuritu eta moztu azenarioa, tipula, tomatea eta baratxuriak brunoisean.
- Erregosi barazkiak kazola batean, kolorea hartzen hasi arte.
- Gehitu masailak eta gorritu bi aldeetatik.
- Gehitu ardo beltza eta utzi murrizten.
- Estali urez eta utzi sukaldatzen su motelean bi ordu eta erdiz.
- Denbora igaro ondoren, ziurtatu masailak samur daudela eta kendu sutatik.
- Masailak txikitu.
- Gainerako salda xukatu, iragazi eta irakite-puntura eraman.
- Arto-tortilak zartagin batean bi aldeetatik berotu.
OZPINETAKO TIPULA
- Tipula morea juliana eran moztu.
- kristalezko poto baean jarrii.
- Gehitu 100 ml sagar-ozpin.
- Gehitu 100 ml ur.
- Gehitu maltorria eta kayena-piperra.
- Kristalezko potea bi egunez itxita eduki.
- Arto-tortila baten erdian basurde-haragia jarri eta bere saldarekin busti.
- Ozpinetako tipula haragiaren gaineran jarri.
- Bukatzeko, lima bat erditik moztu eta takoak honen zukuarekin jan.
