1.- Izena:
Mendi untxia / Oryctolagus cuniculus.
2.- Ezaugarriak:
Tamaina ertaineko ugaztuna da (1-1,5 kg), belarriluze eta buztan-motza. Ilaje arre-grisa dauka, kanela koloreko garondoa eta sabel argiagoa. Untxien sexua eskuz aztertzen da, kanpoko genitalei begiratuta. Kubituan (besaurreko hezur luzea) handidura txiki bat antzemateak zalantzarik gabe animalia gazteak direla adierazten du.
Belarkiak jaten dituzte, nagusiki lastodunak eta konposatuak, baita sustraiak eta zurezko azalak ere. Zekotrofia daukate (erbiek ere bai): bere gorotzak irentsi behar ditu zelulosa digeritzeko.
Ugaltzaile oportunista da, araldia landare berdeen hazkuntzaren arabera izaten baitu. Urri-azaroan hasi eta ekainean bukatzen da. Arrak poligamoak dira eta hainbat eme estaltzen dituzte. Eme horiek, 28-33 eguneko ernaldiaren ondoren, 3-9 untxikume egiten dituzte eta hilabetez titia ematen diete. Oso ugalkorrak dira: emeak urteko 10-16 kume egin ditzake. Gazteak hiru aste dituztenean banantzen dira amarengandik eta 3,5-4 hilabete betetzen dituztenetik aurrera ugalkorrak dira.
Untxia animalia oso taldekoia da eta gordeleku edo zuloen inguruan kokatutako kolonietan bizi da. Ilunabarrean eta gauean ibiltzen da gehien bat. Untxiek antolaketa sozial hierarkikoa daukate eta arrak dira nagusi.
3.- Habitata eta kokapena:
Babes nahikoa (zuloak, landaredia eta abar) ematen dioten guneetan bizi da, adibidez: lur hondartsuetan, basoberetan eta abar; betiere, larreetatik edo soroetatik gertu.
Untxia kate trofiko askotarako funtsezko elementua da; hain zuzen, fauna iberiarreko 40 espezie baino gehiagorentzat harrapakin garrantzitsua da. Iberiar Penintsula osoan eta Balear Uharteetan daude. Euskal Herrian, isurialdeen barnelerroaren hegoaldean ondo banatuta dago; isurialde kantauriarrari dagokionez, berriz, Gipuzkoako kostaldean eta Bizkaiko toki batzuetan bakarrik dago, batez ere birpopulaketen ondorioz.
Berrogeita hamarreko hamarkadatik, bi izurrite izan ditu: mixomatosia eta pneumonia hemorragiko birikoa (PHB). Izurrite horien ondorioz, populazioak murriztu egin dira eta, gune askotan desagerrarazi edo bakandu dituen arren, ez dute lagomorfo honen berritze gaitasun izugarria geldiarazi ahal izan.
4.- Ehiza:
Untxiaren populazioa jaisteak aldi berean haien ehiza murriztea ekarri du, baina leku batzuetan oraindik oso zabalduta dago. Untxiak ibilizko bakar-ehizan ehizatzen dira, txakur erakusle, jasotzaile eta arratoi txakurren laguntzaz. Arrasto-txakurren eta hegazti harraparien laguntzaz ere ehizatzen dira. Hudoak erabiltzeko baimena, normalean, untxiek kalteak eragiten dituztenean populazioa kontrolatzeko bakarrik baimentzen da. Ehiza garaia urritik urtarrilera bitartekoa da. Kalteak eragiten badituzte, udan untxiak akabatzeko deskastatze ehizaldiak egiteko baimena ematen dute.
5.- Sukaldaritza interesa:
Mendi untxia untxitegietakoa baino txikiagoa (oro har, ez du kilo bateko pisua gainditzen) eta argalagoa da. Lepo meheagoa dauka, ez dauka lepaperik, kolorea grisaren eta marroiaren artekoa da, ilea motzagoa eta sarriagoa eta azazkal motzagoak dauzka.
Merkatuan azalarekin ikusten dugu; untxitegikoa, berriz, azalik gabe saldu behar da. Freskotasun mailaren adierazleak begi irtenak, likatasun eza eta barruko usain garbia dira. Ez du oso zaharra izan behar, bestela gogorra izaten baita. Ehizatu berritan, prestatu baino lehen bi egunean hankaz behera jarri behar da, larrutu gabe.
E R R E Z E T A
SUKALKI
Lau pertsonentzako osagaiak
800 gr untxi, 200 gr azenario,
200 gr kalabazin, 100 gr tipul,
100 gr irin, 1 L haragi-salda,
100 gr gurin, 150 ml sukaldatzeko esnegain,
2 gorringo, piperbeltza, intxaur muskatua,
gatza eta oliba-olioa
Osagarriak:
Bakoitzaren gustu eta irudimenari.
Elaborazioa
- Azenarioa, tipula eta kalabazina zuritu.
- Barazkiak brunoisean moztu.
- Untxia zatitan moztu piperbeltza, gatza eta intxaur muskatuarekin ondu eta gorritu kazola batean.
- Gehitu irina eta nahastu ondo.
- Haragia haragi-saldarekin estali eta utzi irakiten.
- Barazkiak gehitu, jaitsi sua eta utzi janaria prestatzen ordu eta erdiz.
- Denbora hori igarota, kendu haragia eta barazkiak eta utzi salda murrizten.
- Bitartean, nahastu gorringoak eta esnegaina bol batean.
- Sua jaitsi, ez irakiteko, eta bota kazolara esnegainaren nahasketa.
- Ondo nahastu eta sutatik kendu.
- Perretxikoak zartaginean salteatu.
- Haragia zerbitzatu barazkiekin eta txanpiñoiekin batera, eta estali saltsarekin.
