1.- Izena:
Usapala / Streptopelia turtur.
2.- Ezaugarriak:
Uso txikia da (28 cm) eta tonu arreak dauzka. Bizkarraldea hondar kolorekoa dauka, orban beltzekin, eta paparra arrosa. Lepoan marra zuri-beltzezko orban bat dauka; gazteek, berriz, ez daukate. Isats beltza dauka, ertz zuriekin.
Lurrean elikatzen da, bereziki haziz eta, batzuetan, animaliatxoz (moluskuak eta abar). Hegazti taldekoia da eta janontzi eta edantokiak erabiltzeko joerarik ez dauka.
Ugalketa garaia maiatzaren erdialdetik abuztuaren bukaerara artekoa da. Normalean, sasoi bakoitzean bitan erruten dute, aldi bakoitzean bi arrautza, eta arrak zein emeak inkubatzen dituzte. Errun eta bi astera, usakumeak jaiotzen dira. Habian 18-21 egun egoten dira, aitak zein amak zainduta.Urteko produktibitatea baxua da: bikoteko 1,6 kume.
3.- Habitata eta kokapena:
Hainbat zuhaizti motatan egoten da (ibarbasoak, basoak, sastrakadiak), betiere, soroetatik eta larreetatik gertukoetan.
Saharan zeharko migratzailea da. Neguko kuartelak Sahararen hegoaldeko gune lehorrean dauzka. Udako espeziea da; maiatzetik irailera bitartean ikusten dugu. Udaberriko pasea apirila eta maiatza bitartean izaten da eta, udazkenekoa, abuztuko bigarren hamabostalditik urriaren hasierara bitartean. Penintsula osoan eta Balear Uharteetan jartzen ditu habiak, baina dentsitate handiena mendebaldeko eta hego-mendebaldeko eskualdeetan dago. Euskal Herriari dagokionez, Bizkaian eta Gipuzkoan gutxi daude; Araban, berriz, gehiago.
Europako kokapen eremu osoan jaitsiera demografiko handia izan du, nahiz eta herrialde batetik bestera alde handia dagoen.Hauek dira usapal kopurua jaistea eragin duten balizko arrazoiak: hazkuntza eremuetan nekazaritzako soroak intentsifikatu izanak, migrazio garaian daukan presio zinegetiko handiak eta negualdiko guneetako lehorte gogorrek.
4.- Ehiza:
Udan penintsulan egoten denez, debekualdi erdian galeperrarekin banatzen du protagonismoa. Abuztutik irailaera izaten da eta ibilizko bakar-ehiza ere egiten dute, baina batez ere edateko lekuetarako pasabideetan dauden leku finkoetatik ehizatzen dituzte.
5.- Sukaldaritza interesa:
Usapalak jateko ohitura aspaldi-aspalditik dator. Erromatarrek usoak eta usapalak hazten zituzten, baina usapalak hain ugalkorrak ez zirela pentsatzen zutenez, lehenago eta azkarrago gizentzen zituzten. Bere morfologia dela eta, usapalak oso azkar gizentzen dira eta, beraz, erraza zen haragi samurra ematen zuen animalia bat izatea.
Gaur egun, ehizatutako usapalak bakarrik jaten dira, abuztuaren eta irailaren artean. Sukaldean, usapalak gisatu, erre, saltsan jarri edo erregosi egiten dira; betiere, kazolan sartu baino lehen flanbeatu egiten dira, lumatxo arrasto guztiak kentzeko. Plater tradizional batzuetan, usapala osagai nagusia izaten da, adibidez: usapalak cante-cante eran izeneko plater estimatuan (Ipar Euskal Herriko errezeta, Ana María Calerak jasoa).
E R R E Z E T A
USAPALAK ESKABETXEAN
Lau pertsonentzako osagaiak
4 usapal garbi, 150 gr tipul, 150 gr azenario,
150 gr kalabazin, 30 gr baratxuri, 600 m ardo-ozpin,
600 ml ardo zuri, 1 ereinotz-hosto, piperbeltza,
ura eta oliba-olioa.
Osagarriak:
Bakoitzaren gustu eta irudimenari.
Elaborazioa
- Usapalak ondu.
- Barazkiak zuritu eta juliana eran moztu.
- Baratxuriak zuritu eta erditik moztu.
- Kazola batera olioa gehitu eta usapalak gorritu.
- Bi aldeetatik urreztatzen hasi direnean, gehitu barazkiak eta utzi sukaldatzen.
- Gehitu baratxuriak, piperbeltza, ereinotz-hostoa eta gatza.
- Ontzi txiki batean, ozpina eta ardoa pixka bat berotu. (Ez utzi irakiten)
- Gehitu ozpina eta ardoa eta bota ur beroa usapalak estali arte.
- Estali kazola eta utzi sukaldatzen su baxuan haragia samur egon arte.
- Gatzez zuzendu eta zerbitzatu.
